ÇOCUKLARDA ÖDÜLLENDİRME NASIL OLMALI ?
Anne ve babalar çocuklarına disiplin konusunda eğitim verirken,onlara kuralları öğretirken,davranış kazandırırkenveya yapmalarını istedikleri bir durum varken ödül sistemini kullanırlar.Ama burada asıl önemli olan ödül sisteminin doğru kullanılıp kullanılmadığıdır. Çünkü ödül eğer doğru kullanılmaz ise ceza gibi yıkıcı etkileri olabilir. Çocuğun kişilik gelişimi üzerinde ve anne- babasıyla olan iletişiminde ciddi zedelenmeler oluşturabilir.Bu nedenle aileler çocuklarını eğitirken ödüllendirmelerin nasıl yapılması gerektiğini bilmeleri gerekmektedir.
Ödül Sisteminin Zararlı Etkileri Nelerdir ?
Ödül sisteminin yoğun çalıştığı, her davranışı ödüllendirilen çocuk zamanla hiçbir ödülden memnun olmamaya başlayacaktır.Hemen her davranışı sonrası bir övgü ve ödül ile karşılaşan çocuk için ulaşılmaz diye bir kavram artık olmayacak ve hemen her şeyi elde edebilmenin vermiş olduğu doyumsuzluk ve tatminsizlik duygularını yaşayacaktır.
Bununla beraber ödül sistemini kullanan ve bunu bir pazarlık meselesi haline getiren çocuklarla da sıklıkla karşılaşmaya başlanacaktır.Bunun sonucu olarak da yeni bir ödül isteğine girecek ve elde edemeyince mutsuz olacaktır.Aynı zamanda bu şekilde yetiştirilen bir çocuk,yetişkin olduğu dönemlerde de bir kişilik özelliği olarak bunu taşıyacak ve isteklerine ulaşmak için yoğun çaba harcaması gereken durumlar ile karşılaştığı zaman,ödüllendirilmediği veya takdir edilmediği zaman çöküşler yaşabilecektir.
Ailelerin ödül konusunda yaptığı bir diğer hatalı davranış ise, davranışın olumlu yönüne odaklanmaktansa ödüle odaklanılmasını sağlamaktır.Sonucunda da davranışı öğrenmek yerine ödüle koşmaya çalışan çocuklar meydana gelecektir.Eğer çocuk yanlış bir davranış yapıyorsa ve “Eğer yapmazsan….” Şeklinde kurulan cümle kalıpları karşısındaçocuk sunulacak ödüle odaklanır ve yapmaması gereken davranışı öğrenmez.Aile de asıl önemli olan noktayı kaçırmış olur.Davranış sönmez,anlık olarak ortadan kalksa bile tekrar eder.Asıl önemli olan: Çocuğun neden böyle davrandığıdır.
Övgü/ödülün diğer zararı ise çocukların gelişmesi için gerekli olan risk alma olasılığını düşürmesidir. Dweck ve arkadaşları bir araştırmada dört yüzden fazla beşinci sınıf öğrencilerine akademik bir test yapmışlardır. Sınavdan aynı sonucu alan öğrencilerin yarısı çabasından dolayı övülmüş ve onlara “Çok çalışmış olmalısın”, diğer yarısı ise zekasındandolayı övülmüş ve onlara “Çok zeki olmalısın” denmiştir. Sonrasında bu iki gruba kolay ya da zor yeni bir testten hangisine girmek isteyecekleri sorulmuştur. “Çok zekisin” denilen çocukların çoğu kolay testi seçmiş, “Çok çalışmış olmalısın” denilen çocukların % 90’ı ise zor testi seçmiştir. Yani “Zekisin” diye övülen çocuklar, övgüyü kaybetmemek adına yeni riskler almaktan kaçınmışlardır. (bu paragraf alıntıdır.)
Her yaş gurubunun farklı ödül sistemi vardır.Genel olarak bahsedilecek olursa ;
İlk olarak bebeklik döneminden başlayalım :
Bebeklik döneminde ihtiyaçları olan sevgi,güven ve onaylanmaktır.Bu durumu onlara jest ve mimiklerimizle veririz.Onları ödüllendirirken de göz kontağı kurar ve sevgi dolu sözler söyleyerek onları kabul ettiğimizi iletmiş oluruz.Sarılır,okşar,ninniler söyler,oyunlar oynarız.Bu davranışlar başlangıçta da bahsedildiği üzere çocuğun güven ve onaylanma ihtiyacı için önemlidir ve zaten yapılması gerekir.Ancak ödüllendirilmek istendiğinde ise yoğunluğu arttırılmalıdır.Bu dönemde ödül sisteminin doğru kullanılması,gelecek dönemlerde bebeğe bu sistemin yerleşmesinde katkı sağlar.
Okul Öncesi Dönem:
Bebeklik döneminde olduğu gibi çocuk ile kaliteli vakit geçirmek ön planda olmalıdır.Ve çocuğun yaşına uygun ödüller verilmelidir.Örneğin;” Eğer ana okula gitme konusunda problem çıkarmazsan,ağlamazsan sana tablet alırım.”diyen bir ebeveyn çocuğunu ödüllendirmiş olmaz.Çünkü tablet hem çocuğun yaşına uygun bir alet değildir hem de gelişimi düşünüldüğünde aksine bir cezadır.
Bu dönem bilişsel ve duygusal süreçlerin geliştiği bir dönemdir.Beklentiler en üst seviyededir.Bu nedenle çocuklarınıza sunacağınız ödüllerde gerçekçi olunmalıdır ve çok geçmeden yerine getirilmelidir. Davranış öğretilirken; Çocuğu teşvik amaçlı ödüllendirme çizelgeleri de yapılabilir.Çizelgeye kedicik çizme,gülen yüz çizme,güneş-ay –bulut çizme gibi…
Okul Dönemi:
Diğer gelişim evrelerinde olduğu gibi çocuğa sevgi ifadelerinde bulunmak bir ödüldür.Onunla kaliteli vakit geçirmek size olan güvenini arttırır.Aynı zamanda bu dönemde çocuk diğer dönemlere göre beklemeyi öğrenmiş ve hedefleri için çaba göstermesi gerektiğinin farkındadır.Bu nedenle uzun zaman sonra gerçekleştireceğiniz ödüller verebilirsiniz.Ama süre çok uzun olmamalıdır.Çocuk davranışı sonrasında ödüle ulaştığının tatminini yaşamalıdır.Ders başarısı ödüllendirilebilir.Ancak Zekası değil,başarısı ödüllendirilmelidir.Ve büyüme çağında olduğu unutulmadan yaşına ve beklentilerine uygun ödüller tercih edilmelidir. Çünkü bu dönemde çocuklar çabalarının sonuç aldığını görmek ister,kendisini ispatlama girişimlerinde bulunur.Bu nedenle kişilik gelişimi açısından doğru ve uygun ödüllendirmelerin kullanılmasında fayda vardır.
Unutulmamalıdır Ki ;
Ödüller davranışa verilir,çocuğa değil.Yani çocuklara ödül verirken davranışı övün.Çünkü ödülün asıl amacı budur.Davranış öğretmek…Ayrıca verilen sözler ve gerçekleştirilmesi gereken ödüller söylenen zamanda gerçekleştirilmelidir ki çocuk ve ebeveynleri arasında ilişkisel kopukluklar yaşanmasın.Güven bağları zarar görmesin.
Ödül,çocuk gelişiminde önemli bir noktadır.Bu nedenle,çocuklara doğru zamanda,yeterli ve zamanında ödüllendirmeler yapılmalıdır.
Uzman Klinik Psikolog
Edagül DURSUN
